De Islam en het Cultureel Nationalisme in Nederland

Trouw publiceerde dit artikel van Mariwan Kanie op 7 december 2001. Het was nog voor de opkomst van Fortuyn, Verdonk en Wilders, maar het artikel is - helaas - nog actueler dan toen.

Het intellectuele klimaat in Nederland is sinds 11 september grondig veranderd. Naast de toename van het fysieke geweld tegen migranten is het 'symbolisch geweld' in de vorm van een aanval op 'de' islam toegenomen. De gematigde voorzichtigheid die voor 11 september in het veroordelen van de islam aanwezig was, is nu in rook opgegaan.

Gewapend met karikaturale beelden en vooroordelen, en zonder enige kennis en inzicht in de complexe inhoud, diverse stromingen en de meer dan 1400 jaar geschiedenis van de werelden van de islam veroordelen columnisten en publicisten 'de' islam zoals het hun uitkomt en kwetsten daarmee duizenden Nederlandse burgers met een islamitische achtergrond.

Steeds weer wordt 'de' islam geïdentificeerd met de absurditeiten van de fundamentalisten en een mondiale boosdoener. De diversiteit in de islamitische tradities wordt vernauwd tot vrouwensteniging, handen afhakken en terrorisme. In deze geest spoort Sylphain Ephimenco in een open brief aan islam in Trouw moslims aan om 'hun' religie onder de loep te nemen, Paul Frentrop vergelijkt in HP/De Tijd 'de ' islam met het nationaal-socialisme en Bolkestein zingt weer zijn al tien jaar oude liedje dat er een onoverbrugbare kloof bestaat tussen 'de' islam en 'de' moderne samenleving. Deze heren presenteren zich als woordvoerder van de Verlichting en als imams van de Westerse beschaving en democratie. Ze scheppen een beeld van de huidige westerlingen als de directe afstammelingen van Voltaire, Spinoza en Rousseau en de moslims als de kleinkinderen van Khomeini, imam el-Moumni en Bin Laden.

Ik noem dit cultureel nationalisme. Cultureel nationalisme is een nieuwe vorm van nationalisme in Europa sinds de jaren tachtig. Dit nationalisme is gericht tegen immigranten en niet - zoals het vroegere nationalisme - tegen andere Europese naties: de Fransen tegen de Engelsen, de Duitsers tegen de Fransen en de Nederlanders tegen de Duitsers. In dit nieuwe nationalisme is er geen sprake van grote ideologieën, maar van culturele verschillen die de identiteiten zouden bepalen.

De meest agressieve vorm van dit nationalisme wordt vertegenwoordigd door Paul Cliteur. Hij beweert onomwonden dat de Nederlandse cultuur, als onderdeel van de westerse cultuur, superieur is aan andere culturen. Paul Scheffer representeert een gematigde vorm van het cultureel nationalisme. In zijn befaamde artikel "Het multiculturele drama" betoogde Scheffer dat de achterstandspositie van een etnische onderklasse veroorzaakt wordt doordat migranten hardnekkig vasthouden aan hun culturele identiteit.

In het cultureel nationalisme van deze publicisten verklaart 'de islam' alles: anti-Amerikaanse sentimenten, terrorisme, de achterstandspositie van migranten, nieuw barbarisme, vrouwenhaat, Marokkaanse jeugdcriminaliteit, de afwezigheid van democratie en meer van dit moois. In dit verband lijken cultureel nationalisten op de islamitisch fundamentalisten die ook alles beredeneren vanuit de islam: de achterstandspositie van de islamitische landen verklaren zij als het gevolg van het verlies van de islam, de eventuele vooruitgang zien zij bewerkstelligd door de terugkeer naar het juiste pad van de islam.

Eén van de belangrijkste argumenten van deze culturalisten is de herhaling van één van de dogma¹s waar alle islamitische fundamentalisten het over eens zijn, namelijk: 'de islam' kent geen scheiding tussen kerk en staat. Wie enige elementaire kennis van de geschiedenis van moslimlanden in het Midden Oosten in de twintigste eeuw heeft, weet dat drie kwart van deze geschiedenis seculier is. Atatürk in Turkije, het Nasserisme in Egypte, de Baath-partij in Irak en Syria, de Algerijnse socialisten enzovoort; het waren allemaal seculiere figuren en bewegingen. Er is geen enkele westerse ideologie of politieke beweging die niet in het Midden Oosten vele aanhangers en navolgers heeft gehad en nog steeds heeft. Het socialisme, marxisme, nationalisme, fascisme en liberalisme hebben naast, met en tegen 'de' islam een belangrijke rol gespeeld in deze landen. Afhankelijk van het land en de tijd heeft de islam in diverse vormen op de gebeurtenissen gereageerd. De islam is nooit de bepalende factor geweest, zelfs in de Iraanse revolutie niet. 'De' islam heeft steeds de kleur gekregen van de omstandigheden waarin ze aanwezig was en liep mee met de ideologieën en sociale krachten die het op dat moment voor het zeggen hadden.

In een land als Irak waren het merendeel van de partijleden en de leiders van de Iraakse Communistische Partij shi'itische moslims. Deze partij was in de jaren veertig en vijftig de sterkste partij in Irak. Het openbare leven was niet islamitisch en er waren in de jaren zeventig honderden nachtclubs en bordelen in Baghdad. Saddam Hussein was een fanatieke secularist voordat hij tijdens de Golfoorlog uit opportunisme "Allah Is Groot" op de Iraakse vlag liet schrijven. De leiders van het merendeel van de fundamentalistische bewegingen in de Arabische wereld zijn onthoofd: Hassan al-Banna en Said Qutb in Egypte en al-Sadr in Irak, om er slechts een paar te noemen.
Het secularisatie-project is nog steeds gaande in veel van de islamitische landen, met name in de Arabische wereld. De fundamentalistische variant van de islam is zowel een product als een reactie hierop. Wie dezer dagen in de etalages van de boekhandels in de Iraanse hoofdstad Teheran kijkt, ziet de boeken van moderne en post-moderne westerse filosofen liggen naast de boeken van Khomeini. Sterker nog: post-moderne islamitische filosofen zoals Mohammed Arkoun en Nasr Abu Zeid zijn van mening dat secularisatie een deel is van de oude islamitische geschiedenis. Zelfs profeet Mohammed was een seculiere politicus.

De cultureel nationalisten zijn blind voor de intellectuele verwantschap tussen de islamitische filosofie en het moderne denken in het westen. De islamitische filosoof Ibn Rushd, die door velen de Aristoteles van de islam genoemd wordt, heeft veel invloed gehad op de verlichtingsgedachten en de moderne denkwijze in het westen. Hij is één van de vele vaders van het rationalisme in de moderne wereld. De geschiedenis van de islam staat bol van kritische en rationele bewegingen; al in de eerste eeuw van de ontwikkeling van de islam heeft de Mu'tazila beweging de islam vernieuwd en een rationele interpretatie van de islam gehanteerd. De ideeën van deze beweging werden door het kalifaat van Bagdad verdedigd en tot officiële ideologie verheven. De kritische tradities binnen de islam zijn nooit volledig uitgeschakeld en een golf van hervorming en vernieuwingen is sinds het einde van de 19de eeuw tot op de dag van vandaag aanwezig.
Omdat cultureel nationalisten dezelfde argumenten van de islamitische fundamentalisten hanteren, werken ze de vernieuwing van de islam tegen bij Nederlandse moslimmigranten. Ze plaatsen de migranten in een defensieve positie waarin een kritische benadering van hun religie nauwelijks intellectuele ruimte kan krijgen. Het mentale effect van deze islamofobie op migranten is groot. In het betoog van het cultureel nationalisme is geen ruimte voor de decennia lange kritische werken van veel islamitische filosofen en geleerden zoals Mohammed Abdou, Ali Abdul Razak, Ali Shari'ati, Hassan Hanafi, Mohammed Arkoun, al-Jabiri, Ali al-Harib, al-Azam, Abu Zeid en vele anderen.

Het cultureel nationalisme suggereert een scherp onderscheid tussen 'de Nederlandse cultuur' en 'de cultuur van de migranten'. Dit onderscheid gaat hand in hand met veel onwetendheid en een opgezwollen superioriteitsgevoel. Dit beeld wakkert de angst aan dat dit onderscheid zal leiden. Tot explosieve botsingen tot vervelens toe worden in dit verband Huntingtons ideeën over de botsing der beschavingen herhaald. Het cultureel nationalisme in Nederland waakt voor de aantasting van de eigen normen en waarden en creëert het het gevoel dat de westerse wereld bedreigd wordt door 'de' islamitische cultuur. Als atheïstische vluchteling met een islamitische achtergrond betreur ik deze teloorgang van de sterke traditie van zelfkritiek in een groot deel van het westen. Het is betreurenswaardig dat het land dat grote geesten als Erasmus en Spinoza voortbracht, verwikkeld is in een armoedig cultureel nationalistisch betoog dat vooral zelfverheerlijking inhoudt en de kritiek richt op de geïmmigreerde ander.

Als de Nederlandse samenleving een tolerante samenleving wil blijven, is het niet genoeg om de confrontatie met de fundamentalistische versie van de islam aan te gaan. Zij moet tegelijkertijd de confrontatie aan gaan met het collectieve narcisme van het Nederlandse cultureel nationalisme en daarmee om te voorkomen dat dit blinde betoog het gemeengoed van de publieke opinie wordt.

Book Avishai Margalit

Mariwan Kanie wrote a chapter in the book Sektarisme als geesteshouding. Bespiegelingen over een verschijnsel in politiek en religie. It is a reaction on the Thomas More Lezing 2008 of Avishai Margalit. The chapter is called: Sektarisme met en zonder religie. Een kritische beschouwing over sektarisme als geesteshouding. Other authors are: Avishai Margalit, Thomas Mertens, Machiel Karskens, Jean-Pierre Wils.

Publisher: Damon / Soetereeck Programma, Radboud Universiteit Nijmegen, 2009.
ISBN: 978 90 5573 964 06
Trefwoorden: politieke geschiedenis, theologie, filosofie

Verdachte zwijgzaamheid.

Op de Trouw website stond 1 juli een bericht over een verdachte (Alex W.) die een getuige vermoordt in Dresden. Deze 'neutrale' berichtgeving verdoezelt dat het gaat om een racistische moord.



De vrouw heette Marwa Al-Sherbini en was een 32-jarige Egyptische vrouw die een hoofddoek droeg. Ze had Axel W. aangeklaagd omdat hij haar onder andere "terroriste" had genoemd. Toen de rechtszaak diende, heeft hij haar vermoordt met 18 messteken voor de ogen van haar 3-jarige kind. Ze was drie maanden zwanger. De aanwezige politie zag 'per ongeluk' de Egyptische echtgenoot van Marwa Al-Sherbini als dader aan en beschoten hem toen hij zijn vrouw probeerde te verdedigen.

Echter: in het Trouw artikel is alle informatie over etniciteit, religie en nationaliteit afwezig. Dit is zeer relevante informatie in deze context: het ging om een racistische moord.

De spaarzame en onvolledige berichtgeving rond dit onderwerp in Nederland is in contradictie met het belang van de racistische moord op een gehoofddoekte vrouw. Zo'n bericht laat de latente gevaren zien die in de Europese samenleving aanwezig zijn voor moslims. Het is het resultaat van jarenlange, onverantwoorde hate-speech tegen moslims en 'de' islam. De hijab is een symbool geworden voor terroristische dreiging.

Hoe zou de reactie zijn geweest als het andersom zou zijn geweest: een moslimman doodt een witte Europese vrouw in de rechtszaal? Wilders zou er op springen, en het zou voorpaginanieuws zijn.

In de Arabische media is de moord op Al-Sherbini voorpaginanieuws en op televisiezenders werd er in actualiteiten- en praatprogramma's uitgebreid aandacht aan besteed. In Egypte wordt zij nu 'de martelaar van hijab genoemd' en men stelt voor om haar sterfdag tot de 'internationale dag voor de verdediging van de hijab' uit te roepen. Voor informatie over deze kwestie is er in Nederland niet veel te vinden. Het NRC publiceerde vandaag een kort bericht aan de ophef in Egypte en op dezelfde manier bericht de Huffington Post erover.

Het is opvallend dat deze zaak alleen behandeld wordt door de Midden Oosten correspondenten, terwijl het gaat over een racistische moord die in het hart van Europa plaats vond. De daad van deze jonge Europeaan staat niet op zichzelf, het is een nieuw type gevaar dat Europa zelf produceert. Het is komisch en tragisch om een Europees fenomeen over te laten aan een correspondent in Egypte. De berichtgeving beperken tot de protesten in Egypte, is het ontvluchten van het probleem en het onvermogen om de hand in eigen boezem te steken.

Daarnaast speelt de berichtgeving over de volkswoede en duizenden betogers in Egypte de anti-islam-retoriek in de kaart: het is een anonieme, woedende en bedreigende massa mensen, die 'het' westen willen vernietigen.

De dader zal wellicht worden afgeschreven als een gestoorde eenling, net zoals de dader van Koninginnedag, Volkert van der G. Axel W. zal nooit als Mohammed B. afgeschilderd worden als een extreme vertegenwoordiger van een gevaarlijke tendens. De Duitse dader in Dresden belichaamt de grote hoeveelheid haat die in de afgelopen jaren door een xenofobisch en islamofobisch betoog is gecreeëerd. Het is wachten op een Nederlandse Axel W.